Энэхvv гарын авлагыг Австралийн Олон Улсын Хєгжлийн Агентлагын санхvvжилтээр “Мэдэх эрх: Мэдээллийн эрх чєлєє” тєслийн хvрээнд “Глоб Интернэшнл” ТББ-аас эрхлэн гаргав. Published by Globe International in the framework of AUSAID SAS funded “Right to know: Freedom of Information” project.   Боловсруулсан: Д.ОРОСОО, Ц.АРИУНЖАРГАЛ Хянасан: Д.ЗVМБЭРЭЛЛХАМ Дизайныг: Н.ЖОЙКО “Хаан Принтинг” ХХК-д хэвлэв. ”Глоб Интернэшнл” ТББ, 2005

1. Ємнєх vг
2. Мэдэх эрх
3. Vзэл бодлын эрх чєлєє гэж юу вэ?
• Итгэл vнэмшил, vзэл бодол гэж юу болохын тухайд
• Vзэл бодлоо илэрхийлэхэд чєлєєтэй байх зарчим
• Vзэл бодлоо чєлєєтэй илэрхийлэх эрхийг ямар vндэслэлээр хязгаарладаг вэ?
4. Vзэл бодлоо хэрхэн илэрхийлэх вэ?
• Vзэл бодлоо ямар ямар аргаар илэрхийлж болох вэ ?
• Хэвлэлийн эрх чєлєє
• Гvтгэлэг, доромжлол ба хэвлэлийн эрх чєлєє
• Тайван жагсаал, цуглаан хийх эрх
• Єєрийн сонгосон аргаар vзэл бодлоо чєлєєтэй илэрхийлэх эрх
• Уран сайхны аргаар vзэл бодлоо чєлєєтэй илэрхийлэх эрх
5. Vзэл бодлоо чєлєєтэй илэрхийлэх эрх зєрчигдвєл яах вэ?
6. Зєвлємж

VЗЭЛ БОДЛОО ХЭРХЭН ИЛЭРХИЙЛЭХ ВЭ ?

Байгалиасаа эрх чєлєєт амьдралын тєлєє тєрсєн хvмvvс эрх мэдэлтний зvгээс эрх рvv нь халдсан vйлдэл болгоныг тас цохиход бэлэн байдаг. Шvvгч Лvис Брэндис Olmstead v. United States 277 U.S.479 (1928)

Vзэл бодлоо ямар ямар аргаар илэрхийлж болох вэ?
Vзэл бодлоо чєлєєтэй илэрхийлэх эрх нь єєртєє хэд хэдэн эрхийг багтаасан “багц” эрх, эрх чєлєєний бvрдэл байдаг. Монгол Улсын Олон Улсын гэрээ, Монгол Улсын Vндсэн Хууль болон бусад хууль тогтоомжоор тодорхойлон нэрлэж баталгаажуулсан vзэл бодлоо илэрхийлэх 10 гаруй эрх бий. Тухайлбал, vзэл бодлоо чєлєєтэй илэрхийлэх эрх нь:
• Мэдээлэл, vзэл санааг улсын хил хязгаарыг vл харгалзан амаар (vг хэлэх),
• Бичгээр буюу хэвлэлээр (хэвлэн нийтлэх)
• Уран сайхны хэлбэрээр vзэл бодлоо илэрхийлэх эрх
• Тvvнчлэн єєрийн сонгосон бусад аргаар vзэл бодлоо илэрхийлэх эрх
• Эрж хайх (мэдээлэл хайх)
• Хvлээн авах (мэдээлэл хvлээн авах)
• Тvгээх эрх (мэдээлэл тvгээх)
• Тайван жагсаал, цуглаан хийх эрх
• Эвлэлдэн нэгдэх эрх
• Тєрийн байгууллага, албан тушаалтанд єргєдєл гомдлоо гаргаж шийдвэрлvvлэх
• Ажил хаях
• Єлсгєлєн зарлах зэрэг “нэгэн багц” эрх, эрх чєлєєний бvрдэл аж

Гэвч vзэл бодлоо илэрхийлэх эрх нь энэхvv 10 гаруй тєрлийн эрхээр хязгаарлагдахгvй, учир нь Иргэний болон Улс тєрийн эрхийн тухай олон улсын Пактын 19 дvгаар зvйлийн 2 дахь хэсэгт хvн єєрийн сонгосон бусад аргаар vзэл бодлоо чєлєєтэй илэрхийлэх эрхтэй гэж заасан юм.

Vзэл бодлоо илэрхийлэх эрхийг хувь хvн дангаар биечлэн эдэлдэг эрх, хамт олноор буюу бусадтай хамтарч эдэлдэг эрх гэж хоёр хувааж vзэж болно. Хувь хvн дангаар биечлэн эдэлдэг эрхэд: vг хэлэх, хэвлэн нийтлэх эрх, єлсгєлєн зарлах, суулт хийх, єргєдєл, гомдол гаргах эрхийг, хамт олноор буюу бусадтай хамтарч эдэлдэг эрхэд: тайван жагсаал, цуглаан хийх, ажил хаях, эвлэлдэн нэгдэх зэрэг эрхийг хамааруулан vздэг.

Vзэл бодлоо чєлєєтэй илэрхийлэх эрх нь хvний салшгvй, тєрєлх эрх бєгєєд тvvний эрхэм “зорилго”, утга учир нь нийгэм, олон нийтэд мэдээлэл, соёл, vзэл бодол тvгээж нийгмийн ухамсар, соёлыг тєлєвшvvлэх явдал гэж vздэг.

Хэвлэлийн эрх чєлєє
Vзэл бодлоо чєлєєтэй илэрхийлэх гол арга болсон хэвлэлийн эрх чєлєє нь нийгэмд ил тод, нээлттэй байдал, эрvvл саруул орчин, олон ургальч vзэл бодол бий болгож хvн тєрєлхтний нийтлэг ашиг сонирхолд vйлчилж байдаг. Манай Улсад 1998 онд Хэвлэл мэдээллийн эрх чєлєєний тухай хууль батлагдсан. Уг хуулиар хэвлэл мэдээллийн эрх чєлєє, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн чєлєєт байдлыг хязгаарласан хууль батлан гаргахыг хориглох, тєрєєс олон нийтийн мэдээллийн агуулгад хяналт /цензур/ тогтоохгvй байх зэрэг баталгааг хуульчилсан байна.

Хэвлэлийн эрх чєлєєгvйгээр ардчилал байх боломжгvй. Асуудал нэгэнт vvссэн байвал тэр нь олон нийтэд ил тод байх ёстой болохоор хуримтлагдаж буй болсон зєрчил, маргааныг хэвлэлийн эрх чєлєєгvйгээр шийдэх аргагvй.
ХБНГУ-ын канцлер Герхард Шрейдер

Гvтгэлэг, доромжлол ба хэвлэлийн эрх чєлєє
Хэвлэл мэдээллийн эрх чєлєєтэй холбоотой нилээд тvгээмэл гардаг зєрчил бол хvний нэр тєр, алдар хvндийг гутаах, бусдыг гvтгэх, доромжлох явдал байдаг. Хvний нэр тєр, алдар хvндийг гутаах, бусдыг гvтгэн доромжилж байгаа нь vзэл бодлоо илэрхийлж байгаа хэрэг биш юм. Гvтгэлэг, доромжлол нь хvний нэр, нэр тєр, алдар хvнд, ажил хэргийн нэр хvндийг гутаах зорилготой байдаг бол харин vзэл бодлоо илэрхийлэх эрх, хэвлэлийн эрх чєлєє нь бодит баримт, шударга, vндэслэл бvхий шvvмжлэлийн хэр хэмжээнээс хэтэрдэггvй.

Монгол Улсын эрvvгийн хуулиас 110 дугаар зvйл. Доромжлох 110.1. Бусдын нэр тєр, алдар хvндийг олон нийтийн ємнє, эсхvл хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслээр доромжилсон бол хєдєлмєрийн хєлсний доод хэмжээг хориос тавь дахин нэмэгдvvлсэнтэй тэнцэх хэмжээний тєгрєгєєр торгох, эсхvл нэгээс гурван сар хvртэл хугацаагаар баривчлах ял шийтгэнэ. 111 дvгээр зvйл. Гvтгэх 111.1. Хvний нэр тєр, алдар хvндийг гутаах зорилгоор илт худал гvжирдлэг тараасан бол хєдєлмєрийн хєлсний доод хэмжээг хориос тавь дахин нэмэгдvvлсэнтэй тэнцэх хэмжээний тєгрєгєєр торгох, эсхvл гурван сар хvртэл хугацаагаар баривчлах ял шийтгэнэ. 111.2. Гvтгэлгийг хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслээр нийтэд тараасан, эсхvл доромжлох, гvтгэх гэмт хэрэгт урьд ял шийтгvvлсэн этгээд vйлдсэн бол хєдєлмєрийн хєлсний доод хэмжээг тавин нэгээс нэг зуун тавь дахин нэмэгдvvлсэнтэй тэнцэх хэмжээний тєгрєгєєр торгох, эсхvл гурваас дээш зургаан сар хvртэл хугацаагаар баривчлах ял шийтгэнэ.

Зєвлєгєє
- Хvний нэр, нэр тєр, алдар хvнд, ажил хэргийн нэр хvндийг бvv гутаа.
- Бусдын хувийн нууцыг бvv дэлгэ.
- Бусдыг бvv гvтгэж, доромжил.

Тайван жагсаал, цуглаан хийх эрх

Тайван жагсаал, цуглаан хийх эрх нь иргэдийн улс тєрийн vндсэн эрхийн нэг юм. “Жагсаал” нь иргэд хот суурингийн гудамж талбайгаар зохион байгуулалттайгаар жагсан явж vзэл бодол, санал, шаардлагаа илэрхийлэх, харин “цуглаан” нь иргэд хамтаараа гудамж, талбай, орон байранд єєрсдийн хvсэл зоргийн дагуу хуран цугларч vзэл бодол, санал, шаардлагаа илэрхийлэх, солилцох зэргээр vг хэлэх эрх чєлєєгєє эдэлж буй нэг хэлбэр байдаг. Тайван жагсаал, цуглаан хийх эрхтэй холбоотой харилцааг 1994 онд батлагдсан Жагсаал, цуглаан хийх журмын тухай Монгол Улсын хуулиар зохицуулдаг. Уг хуулиар “цуглаан” гэдгийг хэт єргєн хvрээтэй тодорхойлсон байдаг. Гэвч цуглаан гэдэгт суулт хийх, єлсгєлєн зарлах, ажил хаях зэрэг эрх хамаарахгvй юм.

Тайван жагсаал, цуглаан гэж ярьдаг. Энэхvv “тайван” гэдэг нь нийгмийн хэв журам, иргэдийн аюулгvй байдлыг алдагдуулахгvй, эмх замбараагvй байдал vvсгэхгvй, хvчирхийлэл, халдлага, vймээн самуун дэгдээхгvйгээр жагсаал, цуглаан хийнэ гэсэн vг.

Єєрийн сонгосон аргаар vзэл бодлоо чєлєєтэй илэрхийлэх эрх
Єєрийн сонгосон аргаар vзэл бодлоо чєлєєтэй илэрхийлэх эрх нь хvнд євєрмєц байдлаар vзэл бодлоо илэрхийлэх боломжийг олгодог. Хvн vзэл бодлоо олон арга, хэлбэрээр илэрхийлэх нь тухайн асуудалд єєрийн vзэл бодлоо илэрхийлж буй арга, хэрэгслээ ашиглан олон нийт, эрх баригчдын анхаарлыг татах, олон нийт болон хэвлэл мэдээллийн анхаарлын тєвд байж, хэлэлцvvлэг, маргааны “бай” болох, олон нийт, шийдвэр гаргагч нарт єєрийн vзэл бодол, санал, шvvмж, шаардлагаа байнга сануулж байх, анхаарлын гадна vлдэж “мартагдахгvй” байх ач холбогдолтой. Манай улсад ийм аргаар vзэл бодлоо илэрхийлэх явдал харьцангуй цєєн гардаг. Ер нь євєрмєц, сонирхолтой, олны анхаарал татахуйц аргаар vзэл бодлоо илэрхийлэх нь олон талын ач холбогдолтой. Иймд та vзэл бодлоо илэрхийлэхдээ энэ аргыг сонгоод vзээрэй.

2002 оны 4 сарын 24-ны єдєр “Хvчит шонхор” зах дээр хувиараа хєдєлмєр эрхэлдэг Б.Дамдиндорж гэдэг залуу Туул голын ундарга татарч, ширгэж байна. Иймд Туул голоо аврахын тєлєє ямар нэг ажил хийгээч гэж бизнесмэнvvд болон тєр, засгийн удирдлага, нийслэлчvvдийн анхаарлыг хандуулахын тулд Залуучуудын ордны усан санд єглєєний 9 цагаас єдрийн 15 цаг хvртэл бvтэн 6 цагийн турш тас-ралтгvйгээр сэлж євєрмєц байдлаар vзэл бодлоо илэрхийлсэн байдаг.

Уран сайхны аргаар vзэл бодлоо чєлєєтэй илэрхийлэх эрх Хvн бvр уран сайхны алив арга хэрэгслийг ашиглан vзэл бодлоо илэрхийлэх эрхтэй юм. Засаг тєр болон улс тєрчид, тєрийн зvтгэлтэнийг шvvмжилсэн дуу, шvлэг зохиох, уран зураг зурах, нєхєрсєг шог, фото эвлvvлэг хийх, баримтат болон уран сайхны кино бvтээж, нийтэд тvгээх зэргээр vзэл бодлоо илэрхийлэх нь олны нийтийн анхаарлыг маш их татдаг.