Энэхvv гарын авлагыг НVБ-ын Хvний эрхийн тєвєєс санхvжvvлэв.

АГУУЛГА

Танилцуулга
Хvний эрхийн хууль эрх зvйн асуудалд
Эмэгтэйчvvд ба ОНМХ
Хvvхэд-хэвлэл мэдээлэл
Сонины булан гэж юу вэ?, хэрхэн хєтлєх вэ?

Хавсралт
Сонины булан ба эмэгтэй сэтгvvлч
Хvvхдийн эрх, хэвлэл мэдээлэл
Хvvхдийн асуудлыг сурвалжлахад баримтлах зарчим
Хvvхдийн эрх ба хэвлэл мэдээллийн тухай тунхаглал
Хvvхэд, ёс зvй ба хэвлэл мэдээлэл

Сонины булан гэж юу вэ? Сонины буланг хэрхэн хєтлєх вэ?

МУСТАФА ЭРИЧ /МХХ-ийн багш/

Олон улсын хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд булангийн тухай 2 янзын ойлголт байдаг.
- Нэгдvгээрт синдикат булан. Синдикат сэтгvvлчид баруунд их байдаг. Тэд ганц биш, хэд хэдэн сонинд нийтлэл материалаа хэвлvvлдэг бєгєєд сонин нь их олон хувиар хэвлэгдэж гардаг орнуудад тvгээмэл байдаг. Орон нутгийн сонинд зориулсан булан гэж бас байж болно. Тэднийг синдикат буланчид гэж нэрлэдэг. Зєвхєн улс тєрийн булан гаргаж алдаршсан Жорж Эф Виль гэх мэтийн нэртэй буланчид олон байдаг.
- Хоёр дахь нь хєгжиж байгаа орнуудад єргєн тархсан, зєвхєн єєрийнхєє сонинд л зориулж булан гаргадаг хэлбэр. Энэ нь уг сэтгvvлчээс сониндоо vнэнч байхыг шаарддаг.
Синдикат буланч илvv эрх чєлєєтэй юм. Учир нь хэд хэдэн сонинд єєрийн vзэл бодлыг илэрхийлэх боломжтой. Харин єєрийнхєє сонинд зориулж бичдэг сэтгvvлч эрхлэгч, дарга нар маань юу гэх бол гэсэн нэгэн бодолд хавчигдах нь бий. Энэ нь ямар нэг байдлаар буланчийн мэргэжлийн эрхийг зєрчиж байна л гэсэн vг. Булан хєтєлдєг олон сэтгvvлчдийн дунд єрсєлдєєн гардаг. Энэ нь тухайн хvнийг яг хэн бэ гэдгийг тодотгож єгдєг. Булан хєтєлдєг сэтгvvлч бол мэдээг уншигчдад єргєн хvртээж чаддаг, сонины бизнесийн єргєн хvрээт амьдралд хєлєє олсон хvн байх ёстой.
Сонины булан нь тухайн зохиогчийн єєрийн гэсэн vзэл бодолтой байх явдлыг илэрхийлж /дэмжиж/ байдгаараа сонины тэргvvн єгvvлэл юм уу, санал бодлоо илэрхийлсэн бусад аливаа єгvvлэл, материалаас ялгаатай юм. Энэ утгаараа булан хєтлєгчєєс хэвлэл мэдээллийн харилцаан дахь ихээхэн эрх дарх бvхий хувь хvнийг бий болгодог.
Сонины булан хєтлєгч нь давуу болон дутагдалтай талын аль алийг агуулна. Давуу тал нь:
1. Сонины булан хєтлєгч нь тодорхой єдрvvдэд, ямар ч сэдвээр бичих хvчтэй, эрхтэй байдаг.
2. Сонины булан хєтлєгч нь єєрийн нийтлэл, материалд хэрэгтэй гэж vзвэл ямар ч мэдээллийг авч ашиглах, мєн хамгаалж ємгєєлєх эрхтэй байдаг.
3. Сонины булан хєтлєгч нь тусгай, євєрмєц сэдвээр бичихээр хєлслєгдєєгvй л бол эдийн засгаас улс тєрийн бодлого, урлаг, спорт, хуулийн гээд ямар ч сэдвийг хєндєж болно.

Гэвч булан хєтлєгч сэтгvvлчид олон янзын хvндрэлvvд тохиолддог.
1. Буланчийн vзэл бодол, нийтлэл, єгvvллийг зєвхєн уншигчид, тухайн сонины бусад сэтгvvлчид редакторууд биш, бас улс тєрчид болон мэргэжлийн бусад сэтгvvлчид уншиж дvгнэнэ. Энэ нь булан хєтлєгчийг тэдний олж авахыг хvсч буй шинж чанарыг олж сонгон бvтээлдээ шингээхэд маш чухал байдаг. Учир нь хэрвээ уг сэтгvvлч худал зvйл нийтэлсэн байвал єєрийн нэр хvнд тєдийгvй ажлаа алдана.

2. Булан хєтлєгч сэтгvvлч нь нийгэм, улс тєр, эдийн засгийн асуудлаар єєрийн vзэл бодлыг илэрхийлснээр, уншигчдыг тухайн сэдвээр хєтлєн дагуулж, олон нийтийн санаа бодлыг тєлєвшихєд нєлєєлнє гэж найдаж болох юм. Тийм учраас, сэтгvvлч єєрийн vзэл бодлыг эсрэг талаас нь бичиж, тухайн сэдвийн талаар баттай эх сурвалжаас авч зарчимч байр сууринд хvрч чадаагvй, єєрийн байр суурийг эцсээ хvртэл хамгаалахад бэлэн биш, тухайн тодорхой сэдвээр урьд нь бичиж байгаагvй бол тvvний хувьд хамгийн чухал болох уншигчидтай холбоотой байх боломжоо алдаж, мєн хvссэн амжилтандаа хvрч чадахгvй болдог.

3. Булан хєтлєгч сэтгvvлч нь єєрийн vзэл бодлыг зарлан тунхаглаж, ямар ч нєхцєлд тvvнийгээ хамгаалж байдаг учир аман, сэтгэл санааны, бие бялдрын олон янзын эсэргvvцэлтэй байнгай тулгарч байдаг.

Сонины булан нь хэзээ ч редакцийн шинжтэй байдаггvй. Учир нь редакцийн материалуудад тухайн сонины улс тєрийн болон бусад байр суурь тусаж байдаг. Харин булан бол хувь хvний vзэл бодлын индэр юм. Булан хєтлєгч сэтгvvлч нь санаагаа олон талын сэдвvvд дээр илэрхийлэхээс гадна тvvндээ тууштай байж, ямар нэг зарчмуудын тогтолцоо юм уу, тєгс тєгєлдєр гvн ухааныг тєлєєлж, vзэл бодлоо ямагт хамгаалж чаддаг байх хэрэгтэй. Сэтгvvлчийн тухайн vзэл бодол нь єєр нэг сэдэв дээр зєрчилдєж, нэг нь нєгєєгєє няцааж байвал сэтгvvлч vнэн, магадтай байх чанараа алдана.
Тэхээр тухайн сэтгvvлч булангаараа энэ бол миний нэр тєр, vзэл бодол юм, би ийм хvн, энэ асуудлаар ийм бодолтой байна гэдгээ харуулж байна гэсэн vг. Мэдээж, энэ нь сэтгvvлчид давуу эрх єгнє. Гэхдээ жаахан осолтой. Яагаад гэвэл сэтгvvлч єєрийгєє, єєрийн vзэл бодол, тухайн асуудалд хандах хандлагаа улс орон даяар, цаашилбал дэлхий даяар илэрхийлэн харуулж, тvvнийг материалаа нийтэлсний маргааш гэхэд л гэр бvл, найз нєхєд, дарга даамлууд, єрсєлдєгч гээд бvх хvмvvс тvvнийг нь уншсан байна гэсэн vг. Тэхээр булан хєтєлдєг сэтгvvлч байна гэдэг тухайн хvнээс их эр зориг шаардаж байгаа юм. Иймээс буланч байхын тулд єргєн мэдлэгтэй, сайн судлаач байх хэрэгтэй болно. Єєрєєр хэлбэл, бусдын ємнє єєрийн тухай бvх мэдээллээ /хувь хvний хувьд, vзэл бодлын хувьд, сонирхол, мэдлэг гэх мэт/ дэлгэн тавьж байгаа учраас єєртєє хатуу шаардлагатай байх ёстой. Сэтгvvлчийн бичсэн нийтлэл уншигчдын дотор янз бvрийн маргаантай асуудал, бодол тєрvvлж магадгvй учраас хариуцлагатай, зарчимч байх хэрэгтэй байдаг. Жишээлбэл, Монгол оронд Атомын станц байгуулах тухай. Энэ бол Монголын ирээдvйд нэлээн чухал асуудал юм. Тэгвэл, Цємийн энерги ашиглах атомын цахилгаан станц Монголд хэрэгтэй юу?, хэрэгтэй бол яагаад?, буруу гэвэл юу нь буруу вэ? гэдгийг нийтлэл материалдаа тун тодорхой хэлэх ёстой. Тухайн сэтгvvлчийн нийтлэлийн тухай янз бvрийн эсэргvvцэл, дэмжлэг гарч ирэх учраас сэдвээ сайн бодож, боловсруулж, баримтжуулах хэрэгтэй. Бид ардчилсан нийгэмд амьдарч байгаа учир єєрийн vзэл бодлоо чєлєєтэй илэрхийлж тавьсны буруу гэж vгvй. Гэхдээ, vндэсгvй, баримт баталгаагvй атлаа хэт итгэлтэй бичиж болохгvй. Сэтгvvлч ..манай орон цємийн энерги ашиглах хэрэгтэй, улс эх орны ирээдvйн чухал асуудал гээд биччихвэл энэ нь булангийн нийтлэлийн шаардлагад тєдийлэн нийцэхгvй. Учир нь энэ бол монгол улсын хувьд боловсрогдоогvй, тvvхий асуудал юм. Тиймээс сайтар судалж vзэх хэрэгтэй.
- Орос улстай хамтран цємийн энерги ашигласнаар Монгол улсын байдалд ямар нєлєє, vр дагавар гарч болох вэ?
- Цємийн энерги гаргаад авлаа гэхэд vvнийгээ хангалттай ашиглаж чадах уу? Тийм бололцоо, нєхцєл бий юу?
- Газар хєдлєлтєнд яаж нєлєєлєх вэ? Учир нь Монгол бол газар хєдлєлтийн идэвхтэй бvсэд хамаардаг орон.
- Атомын станцаас гарах хаягдлыг яах вэ? Хааш нь гаргах вэ? Єєрийн нутаг дээр хаях уу? Энэ нь байгаль орчинд ямар нєлєєтэй байх вэ?
- Малын бэлчээр ашиглалтанд хэрхэн нєлєєлєх вэ? гэх мэт асуултууд
гаргаад vvнээсээ ядаж цєєнд нь ч болов ул суурьтай хариулт бодож олсны дараа л би Монгол улсад Атомын цахилгаан станц байгуулахыг дэмжиж байна /эсвэл зєвшєєрєхгvй гэдэг ч юм уу/ гэж бичих хэрэгтэй юм. Зєвхєн энэ єгvvлсэн тєдий биш, єєр олон асуудлууд гарч ирнэ. Тиймээс яагаад энэ асуудлыг хєндєж тавих болсон тухайгаа сайтар судласан байх ёстой байдаг.
Таамаглалын ямар ч хэлбэрийг сэтгvvл зvйд зєвшєєрдєггvй. Тухайн хvн булан хєтєлдєг сэтгvvлч, сурвалжлагч, редакторын аль нь ч байлаа, таамаглал дээр vндэслэн нийтлэл материалаа бичиж болохгvй. Гэхдээ таамаглалыг мэдээллийн эх сурвалжийн нэг байж болохыг vгvйсгэдэггvй. Хэрвээ уг хvн таамаглалыг мэдээллийн нэг эх сурвалж мєн гэж vзэж байгаа бол тvvнийгээ баримтжуулан ашиглаж болно.
Сонинд хэвлэгдэж байгаа бvх материалд редакторын ажиллагаа хийх нь чухал. Тухайн булангийн нийтлэлийн талаар маргаантай зvйл гарч шvvхэд дуудагдсан бол сэтгvvлчээс гадна эрхлэгч юм уу, редактор нь хамт очно. Учир нь сэтгvvлч худал, алдаатай зvйл бичсэнээр, харин редактор юм уу эрхлэгч нь уг материалын vнэн худлыг магадалж шалгаагvйгээрээ буруутай. Ер нь аливаа тогтмол хэвлэлийн эрхлэгч, редактор нар сониндоо / сэтгvvлдээ/ гарч байгаа vг бvрийн тєлєє хариуцлага хvлээдэг байх ёстой юм. Гэхдээ Монголд хэвлэл нийтлэлийн хууль эрх зvйн орчин сайн бvрдээгvй учраас энэ нь цэвэр шvvгчийн асуудал болж хувираад байгаа сєрєг тал ажиглагддаг.
Булан хєтлєгч сэтгvvлчийн хувьд нийтлэл материалаа байнга зурагтайгаа гаргаж байх нь мэргэжлийн нэн чухал шаардлага юм. Зураг тавина гэдэг бол материалын чинь таваарын тэмдэг гэсэн vг. Сэтгvvлчийн хариуцлага ч єндєржинє.
Булан хєтлєх сэтгvvлч бичих материалынхаа сэдвийг сайтар бодож сонгох хэрэгтэй. Учир нь булангийн сэдэв бол уншигчаа тодорхойлж єгдєг. Эмэгтэйчvvдэд зориулж бичиж байгаа бол нийт уншигчдын 80-90 хувь нь эмэгтэйчvvд байх нь ойлгомжтой. Гэтэл улс тєр, нийгмийн чиглэлтэй єдєр тутмын сонинг хvйс, мэргэжил ялгалгvй бvгд л уншина гэсэн vг. Энэ ялгаа нь сэтгvvлчийг бичлэгийн арга барилаа тодорхойлоход ихээхэн нєлєєтэй. Нєгєєтэйгvvр анхаарлаа яг юунд чиглvvлэх вэ гэдгээ шийдвэрлэхэд бас чухал юм. Жишээ нь: Єнєєдєр монголд гэр бvл салалт маш их байгаа гэж яригддаг. Тэгвэл гэр бvл салалт болон, тvvнд холбогдох хууль эрхзvйн асуудлыг хєндсєн материалыг эмэгтэйчvvдэд зориулсан сэтгvvлд тавихад энэ нь ямар ч нєлєє vзvvлэхгvй. Учир нь, тэр сэтгvvлийн ихэнх уншигчид нь эмэгтэйчvvд учраас єєрсдийн бэрхшээл зовлонгийн тухай унших нь сонин биш. Харин хямд vнэтэй гоо сайхны бараагаа хаанаас авах тухай зєвлєх юм бол, бараг vvний тєлєє тэр сэтгvvлийг уншдаг. Тиймээс гэр бvл салалтын тухай эмэгтэйчvvдийн сэтгvvлд тавина гэдэг бол хаягаа буруу бичжээ л гэсэн vг. Гэхдээ энэ сэдвээр, мєн єрх толгойлсон бvсгvйчvvдийн тухай ч юм уу эмэгтэйчvvдийн сэтгvvлд огт бичиж болохгvй гэсэн хэрэг биш. Гагцхvv єєр талаас нь, єєрєєр харж, жишээ нь, тэдний амьдралын тvвшинг сайжруулах тухай ч юм уу, амьдралд нь нэмэр болохуйц зvйлvvдийн талаар ч юм уу бичиж болно. Сэтгvvлч єєрийнхєє нийтлэлд нєхрєєсєє салсан, хvvхэдтэй, хvvхэдгvй, нєхєрт гараагvй ч хvvхэдтэй болсон эмэгтэйчvvдийн холбоо байгуулах хэрэгтэй байна гэж бичвэл, тvvнийг эмэгтэйчvvд уншаад, ийм байгууллага vнэхээр бидний эрх ашгийг хамгаалж чадна гэж бодвол хоорондоо ярилцаж, дуу хоолойгоо нэгтгэн, эвлэлдэн ажиллаж, тэдэнд хэрэгтэй байгаа хуулийг парламентаар батлуулахад нєлєєлж болох юм .Тиймээс хэнд зориулж байгаа вэ гэдгээ жишин vзээд, тvvндээ яг тохируулж бичвэл vр дvнтэй болно. Булан хєтлєгч сэтгvvлч бичих зvйлийнхээ сэдэв, загвараасаа шалтгаалан бичлэгийн арга барилаа єєрчилж болдог. Гэхдээ сэтгvvлч єєрийн бичлэгийн хэлбэр, арга барилыг сайн мэддэг, тиймээс яг ингэж бичвэл тухайн нийтлэлийн зорилго нь уншигчдад хvрч чадна гэдэгтээ итгэлтэй байвал заавал єєрчлєх шаардлагагvй. Улс тєр нийгмийн чиглэлийн єдєр тутмын сонинд, Монгол бол Хvvхдийн эрхийн конвенцид нэгдэн орсон улс тул тvvний заалтуудыг биелvvлж байх ёстой гэх мэтээр бичвэл тохирч байгаа хэрэг, харин яг ийм байдлаар эмэгтэйчvvдэд зориулсан сэтгvvлд бичих нь зорилгодоо хvрч чаддаггvй. Сэтгvvлчид єєрсдийн хєтлєх булангийнхаа сэдвээр мэдээлэл сайтай байж, судалгаа сайн хийх хэрэгтэй. Монголд улс тєрийн олон нам байгаа, мєн тvvнээс хэд дахин олон тєрийн бус байгууллага эмэгтэйчvvдийн сэдвээр дагнан ажилладаг. Тэд мэдээлэл их сайтай байдаг учир эмэгтэйчvvдийн талаар булан хєтлєх сэтгvvлчдэд мэдээллийн эх сурвалж болно. Монгол орны хувьд эмэгтэйчvvдийн тухай аливаа асуудлыг хєндєж тавихад харьцангуй хялбар. Зєвхєн бичиг vсэгт тайлагдсан байдал, боловсролын хvйсний тvвшинг аваад vзэхэд энэ нь шууд мэдрэгддэг.Монголд архидалт их байгаа учраас эмэгтэйчvvд архины зовлонд их єртдєг. Энэ асуудлаар судалгаа хийж vзвэл, хуучин ЗХУ, тvvний нєлєєнд байсан орнуудад нийгмийн амьдралыг шийдвэрлэх, тєр засгийн ажлыг явуулж байсан байдал нь эмэгтэйчvvдийн гарт байжээ гэдэг дvгнэлт гарч болзошгvй. Зах зээл дээр ч, тєрийн байгууллагуудад ч, нийт ажиллагсдын дийлэнх нь эмэгтэйчvvд байгаа нь шилжилтийн vеийг эмэгтэйчvvд илvv vр дvнтэй ажиллаж, хvнд байдлыг тэсвэрлэн туулж чадсан гэсэн баримт болдог.
Хvvхдийн асуудал нь бичихэд тєвєгтэй асуудал. Учир нь тэд сэтгvvлчийн бичсэн зvйлийг тэр бvр уншиж чаддаггvй. Тиймээс хvvхдийн асуудлын тухай бичихдээ тухайн материалыг хэнд хандаж тавих вэ гэдэг хаягаа зєв сонгох нь чухал. Жишээ нь, хоол хvнсний дутагдал, тэжээлийн доройтлын талаар бичвэл маш хянуур хандах хэрэгтэй. Учир нь энэ бол хvн бvхний хувийн амьдралд тохиолдоод байдаг асуудал биш учраас анхаарахгvй єнгєрчихєж магадгvй юм. Энэ тухай єдєр тутмын сонинд бичихэд нэг улс тєрч юм уу, их хурлын гишvvн уншчихаад энэ бол цэвэр эцэг эхийн нь шийдэх асуудал, надад хамаагvй гэж бодоход, эцэг эх нь болохоор энэ vнэхээр чухал зvйл. Гэвч би хvvхдvvдийнхээ хоол тэжээлийг нэмэгдvvлэхийн тулд яаж ч чадахгvй юм чинь гэж бодох жишээтэй. Гэхдээ энэ бvхэн нь сэтгvvлчийг тухайн асуудлын талаар бичихээ зогсоход хvргэх ёсгvй. Гагцхvv, хэний тєлєє, хэнд хандаж, хэр зэрэг баримт материал цуглуулсан, тvvнээ яаж гаргаж тавих вэ гэдгээ л сайн боловсруулах нь чухал. Ер нь хvvхдийн нэмэгдэл тэжээлийн буюу, хvнс тэжээлийн хомсдол нь аль ч улс орны тулгамдсан асуудал байдаг. Тиймээс сэтгvvлч энэ сэдвээр бичихдээ хvнсний аюулгvй байдал, Монгол улсын ирээдvйтэй холбож, дутуу хоолтой, тэжээлийн доройтолтой хvvхэд улс орны эрvvл саруул ирээдvй болж чадахгvй гэдэг талаас нь оруулж єгвєл илvv vр дvнтэй болно.